Hằng năm đến ngày khai giảng năm học mới, nhiều thế hệ thầy, cô giáo, học sinh chúng ta lại nhớ đến Bác Hồ, Người đã để lại cho dân tộc ta, nhân dân ta một di sản tinh thần to lớn và vô giá, đó là tư tưởng Hồ Chí Minh. Trong vốn quý di sản tinh thần ấy, có tình cảm đặc biệt của Bác dành cho ngành giáo dục. Những lời căn dặn và trăn trở của Bác đối với ngành giáo dục được thể hiện trong những bức thư Bác gửi cho giáo viên, học sinh, sinh viên nhân dịp khai trường hàng năm.
Trước năm 1945, khi cả dân tộc ta đang đắm chìm trong nô lệ, mặc dù bôn ba ở hải ngoại nhưng Bác vẫn hiểu rõ được thực trạng của giáo dục nước nhà, đó là: nhà tù nhiều hơn trường học, nhà tù lúc nào cũng mở cửa và chật ních người,…10 trường học thì có 1.500 đại lý rượu.
Ngày 2/9/1945, nước Việt Nam dân chủ cộng hòa mới ra đời, nhà nước công - nông đầu tiên ở Đông Nam châu Á, đã đánh dấu một bước phát triển mới của dân tộc Việt Nam. Sau khi nền độc lập dân tộc được khẳng định thì cũng chính là lúc Bác Hồ của chúng ta thể hiện sự quan tâm đến giáo dục.
Bức thư Bác gửi học sinh trong ngày khai trường vào tháng 9/1945 ngay sau ngày Bác đọc Bản Tuyên ngôn độc lập, Bác đã tưởng tượng thấy trước mắt cái cảnh nhộn nhịp từng bừng của ngày tựu trường ở khắp mọi nơi. Từ giờ phút này trở đi các em bắt đầu được nhận một nền giáo dục hoàn toàn Việt Nam, may mắn hơn cha anh là được hấp thụ một nền giáo dục của một nước độc lập, một nền giáo dục sẽ đào tạo các em nên những người công dân hữu ích cho đất nước, một nền giáo dục làm phát triển hoàn toàn những năng lực sẵn có của các em.
Bác viết: “Ngày hôm nay là ngày khai trường đầu tiên ở nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Tôi đã tưởng tượng thấy trước mắt cái cảnh nhộn nhịp tưng bừng của ngày tựu trường ở khắp các nơi (...).Các em hãy nghe lời tôi, lời của một người anh lớn lúc nào cũng ân cần mong mỏi cho các em được giỏi giang. Trong năm học tới đây, các em hãy cố gắng, siêng năng học tập, ngoan ngoãn, nghe thầy, yêu bạn. Sau 80 năm giời nô lệ làm cho nước nhà bị yếu hèn, ngày nay chúng ta cần phải xây dựng lại cơ đồ mà tổ tiên đã để lại cho chúng ta, làm sao cho chúng ta theo kịp các nước khác trên hoàn cầu. Trong công cuộc kiến thiết đó, nước nhà trông mong chờ đợi ở các em rất nhiều. Non sông Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em”.
Đây là bức thư mà lớp lớp thế hệ thiếu nhi, học sinh từ Cách mạng Tháng Tám cho đến nay không ai không nhớ, không thuộc và không biết đến. Trong bức thư này, Bác đã coi mình như người anh lớn để hòa mình cùng các em, các cháu học sinh nhằm thể hiện tình cảm ruột thịt để khuyên bảo các em học hành, giáo dục truyền thống yêu thương nòi giống tổ tiên, giữ gìn giang sơn gấm vóc mà ông cha ta đã dày công tạo dựng. Và điều tha thiết của Bác là mong sao Việt Nam sánh vai được với các cường quốc năm châu, Bác đã đặt hy vọng rất lớn ở các em học sinh.
Bác Hồ đang theo dõi một cháu nhỏ đánh vần khi đến thăm lớp vỡ lòng ở phố Hàng Than, Hà Nội, năm 1958.
Ngay sau khi năm học đầu tiên của nước Việt Nam mới được bắt đầu, để chống lại tình trạng thất học, ngày 4/10/1945, Bác Hồ đã định hướng là phải nâng cao dân trí, Bác mong muốn mọi người Việt Nam phải biết đọc, biết viết: “Những người đã biết chữ hãy dạy cho những người chưa biết chữ… vợ chưa biết thì chồng bảo, em chưa biết thì anh bảo, cha mẹ chưa biết thì con bảo, người ăn người làm không biết thì chủ nhà bảo, các người giàu có thì mở lớp học ở tư gia dạy cho những người không biết chữ ở hàng xóm láng giềng, các chủ ấp, chủ đồn điền, chủ hầm mỏ, nhà máy thì mở lớp học cho những tá điền, những người làm của mình”. Với những hình thức chống nạn thất học nói trên đã tạo ra được một xã hội học tập.
Trên báo Nhân dân số 600, ra ngày 24/10/1955 dưới bút danh C.B có bài gửi các em học sinh với những lời nhắn nhủ nhân dịp ngày mở trường: “Giáo dục các em là việc CHUNG của gia đình, trường học và xã hội. Bố mẹ, thầy giáo và người lớn phải cùng nhau phụ trách; trước hết là phải làm gương mẫu cho các em trước mọi việc… Các em cần rèn luyện cái đức tính thành thật và dũng cảm. Ở trường, thì kính thầy, yêu bạn, đoàn kết và giúp đỡ lẫn nhau. Ở nhà, thì yêu kính và giúp đỡ cha mẹ. Ở xã hội, thì tùy sức mình mà tham gia những việc có lợi ích chung”.
Bác Hồ trong dịp đến thăm hỏi thầy và trò một lớp bình dân học vụ.
Ngày 31/10/1955 Bác Hồ có Thư gửi giáo viên, học sinh, cán bộ thanh niên và Nhi đồng nhân dịp các trường bước vào năm học mới:
“Trước hết phải ra sức tẩy sạch ảnh hưởng giáo dục nô dịch của thực dân còn sót lại, như: Thái độ thờ ơ đối với xã hội, xa rời đời sống lao động và đấu tranh của nhân dân, học để lấy bằng cấp, dạy theo lối nhồi sọ. Và cần xây dựng tư tưởng, dạy và học để phục vụ Tổ quốc, phục vụ nhân dân. Nhà trường phải gắn liền với thực tế của nước nhà, với đời sống của nhân dân. Thầy giáo và học trò, tùy hoàn cảnh và khả năng, cần tham gia những công tác xã hội, ích nước lợi dân”.
Theo Bác cần loại bỏ cái dở trong giáo dục mà tiếp lấy và xây dựng cái hay, cái tốt của nền giáo dục truyền thống dân tộc để phục vụ lại Tổ quốc và phục vụ nhân dân. Lúc nào Bác cũng đặt vận mệnh và xây dựng Tổ quốc lên trên hết, nhân dân trên hết.
Ngày 20/9/1956, nhân dịp năm học mới, Bác Hồ đã có thiếp mừng năm học mới, với nội dung ngắn gọn nhưng chứa đựng một tình cảm sâu xa của Bác đối với thế hệ học sinh và giáo viên: “Bác mong các cháu học sinh thi đua học hành, kính thầy yêu bạn và tiến bộ nhiều. Tôi mong các giáo viên thi đua dạy bảo cho các cháu mau tiến bộ. Tôi mong cha mẹ học trò hết sức giúp đỡ nhà trường trong việc giáo dục con em chúng ta cho có kết quả tốt đẹp”.
Bác Hồ về thăm và nói chuyện với giáo viên, học sinh các trường học sinh miền Nam tại Hải Phòng.
Tại lớp học chính trị của giáo viên cấp II, cấp III toàn miền Bắc, ngày 13/9/1958 Bác Hồ đã có bài nói quan trọng về nhiệm vụ của những người thầy giáo với sự nghiệp giáo dục - đào tạo, Bác căn dặn:
“Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người. Chúng ta phải đào tạo ra những công dân tốt và cán bộ tốt cho nước nhà. Nhân dân, Đảng, Chính phủ giao các nhiệm vụ đào tạo thế hệ tương lai cho các cô, các chú. Đó là một trách nhiệm nặng nề nhưng rất vẻ vang. Mong mọi người phải cố gắng làm tròn nhiệm vụ”.
Như vậy là trong sự nghiệp giáo dục để trồng người, Bác giao trách nhiệm và gửi gắm mọi kỳ vọng vào hai đối tượng chính là thầy và trò. Cả hai, như sau này, trong nhiều lần căn dặn, Bác chỉ yêu cầu hai tốt, tức là học tốt và dạy tốt.
Năm học 1960 - 1961, ngày 31/8/1960, Bác lại có thư gửi các cán bộ giáo dục, học sinh, sinh viên các trường và các lớp bổ túc văn hóa, khẳng định: “Năm học này là năm kết thúc kế hoạch 3 năm và bắt đầu kế hoạch 5 năm lần thứ nhất nhằm xây dựng cơ sở vật chất và kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội. Văn hóa giáo dục phải phát triển mạnh để phục vụ yêu cầu của cách mạng, văn hóa giáo dục là một mặt trận quan trọng trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và đấu tranh thực hiện thống nhất nước nhà…Trong việc giáo dục và học tập, phải chú trọng đủ các mặt đạo đức cách mạng, giác ngộ xã hội chủ nghĩa, văn hóa, kỹ thuật, lao động và sản xuất”.
Năm học 1963 - 1964, trong Thư gửi các thầy giáo và học sinh, Bác đã dành tâm huyết gửi lời chúc đến các thầy cô giáo cùng học sinh với quyết tâm dạy tốt, các cháu học tốt và động viên nhà trường sẽ đẩy mạnh thi đua “Hai tốt” để số cháu học giỏi sẽ nhiều hơn thế nữa.
Thầy cô giáo và các em học sinh vui mừng chào đón Chủ tịch Hồ Chí Minh đến thăm Trường Trung học GT-VT Thủy – Bộ.
Những năm cuối đời, mặc dù tuổi cao sức yếu nhưng Bác vẫn luôn theo dõi từng bước đi của nhà trường trong hệ thống giáo dục Việt Nam. Năm học 1968 - 1969 là năm học mà Bác đã gửi bức thư cuối cùng nhân ngày khai trường. Ngày 16/10/1968, Bác đã thể hiện nội dung bức thư bằng việc khen ngợi những cố gắng trong việc thi đua dạy tốt và học tốt, bảo đảm an toàn cho thầy và trò, làm cho đời sống vật chất và tinh thần ngày càng tiến bộ. Vì chiến tranh leo thang, đế quốc Mỹ vẫn còn ngoan cố, cách mạng nước ta còn phải khắc phục nhiều khó khăn gian khổ để đạt thắng lợi hoàn toàn.
Vì vậy, Bác nhắc nhở các cô, các chú và các cháu mấy điều sau đây: “…Thầy và trò phải luôn luôn nâng cao tinh thần yêu Tổ quốc, yêu chủ nghĩa xã hội, tăng cường tình cảm cách mạng đối với công nông, tuyệt đối trung thành với sự nghiệp cách mạng, triệt để tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng, sẵn sàng nhận bất cứ nhiệm vụ nào mà Đảng và nhân dân giao phó, luôn luôn cố gắng cho xứng đáng với đồng bào miền Nam anh hùng.
Dù khó khăn đến đâu cũng phải tiếp tục thi đua dạy tốt và học tốt. Trên nền tảng giáo dục chính trị và lãnh đạo tư tưởng tốt, phải phấn đấu nâng cao chất lượng văn hóa và chuyên môn nhằm thiết thực giải quyết các vấn đề do cách mạng nước ta đề ra và trong một thời gian không xa, đạt những đỉnh cao của khoa học và kĩ thuật. Các cô, các chú, các cháu phải cùng nhau tổ chức và quản lí đời sống vật chất và tinh thần ở các trường học ngày một tốt hơn, tăng cường bảo đảm sức khỏe và an toàn.
Nhiệm vụ của cô giáo, thầy giáo là rất quan trọng và rất vẻ vang. Giáo dục là sự nghiệp của quần chúng. Cần phải phát huy đầy đủ dân chủ xã hội chủ nghĩa, xây dựng quan hệ thật tốt, đoàn kết thật chặt chẽ giữa thầy và thầy, giữa thầy và trò, giữa học trò với nhau, giữa cán bộ các cấp, giữa nhà trường và nhân dân để hoàn thành thắng lợi nhiệm vụ đó”.
Bác Hồ cùng các cháu thiếu nhi làng Sen, xã Kim Liên, Nam Đàn, Nghệ An nhân dịp Bác về thăm quê.
Có thể nói rằng, những lời tâm thư của Bác từ bức thư đầu tiên (9/1945) cho tới bức thư cuối cùng (10/1968) vẫn còn nguyên tính thời sự, là di sản vô giá, là báu vật thiêng liêng của dân tộc ta, đất nước ta nói chung và của ngành Giáo dục nói riêng.